از فاجعه ۲۰ ژانویه که به عنوان “ژانویه سیاه” در تاریخ جمهوری آذربایجان ثبت گردیده است ۳۴ سال می گذرد. ۳۴ سال پیش به تاریخ ۱۹ ژانویه ۱۹۹۰ هیئت رئیسه شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی فرمان اعمال وضعیت فوق العاده در شهر باکو از ساعت ۲۴:۰۰ مورخ ۲۰ ژانویه ۱۹۹۰ را صادر نمود. بازداشت غافلگیرانه ملت، اعمال فشار بر آنان، استفاده از ارتش به منظور ایجاد کشتار، یورش بی امان به ایشان و فراتر از اینها اعمال وضعیت فوق العاده به هیچ وجه مورد اطلاع رسانی قرار نگرفته است. در راستای عدم اطلاع رسانی به مردم بلوک برق تلوزیون آذربایجان به ساعت ۱۹:۲۷ مورخ ۱۹ ژانویه منفجر گردیده و بلااستفاده شده است. علیرغم اینکه دستور ایجاد وضعیت فوق العاده از ساعت ۲۴:۰۰ مورخ ۲۰ ژانویه لازم الاجرا بود، لیکن دسته جات ارتش از ساعت ۲۱:۰۰ مورخ ۱۹ ژانویه وارد شهر گردیده اند. رهبریت عملیات باکو را وزیر دفاع اتحاد جماهیر شوروی مارشال د.یازاف شخصا بر عهده داشته است. قشون های پادگان باکو، دسته جات نظامی منتقل شده، نیروهای پیاده شده از کشتی های نظامی و نیروهای یگان ویژه مبادرت به حمله به باکو نموده اند. سربازان از گاز اشک آور استفاده کرده، انسانهای غیر مسلح را بواسطه رگبار مورد آتشباران شدید قرار داده اند. کسانی که فرار کرده و در مخفی گاه ها پنهان شده بودند بواسطه پروژکتورهایی که بر روی تانک ها مستقر بوده شناسایی گردیده و گلوله باران شده اند. نظامی یان کسانی را که به صورت اتفاقی در خیابان حضور داشته اند و نیز منازل مسکونی، آمبولانس ها و وسائط نقلیه عمومی را به آتش گرفته، زخمی ها را کشته، جنازه ها را آتش زده، مورد حقارت قرار داده، انسانها را در ذیل چرخ های تانک انداخته و با له کردن ایشان به نحوی آزار دهنده به کشتار ایشان دست یازیده و آنان را در وضعیتی اسفبار قرار داده اند. کوچه های شهر غرق در خون انسانها، سالخوردگان، زنان و کودکانی بود که کشته و مجروح شده بودند. سربازان با به محاصره در آوردن مراکز درمانی مانع از ورود مجروحان بدانجا شده و از به امداد رفتن کادر درمانی نیز ممانعت به عمل آورده اند. همچنین شهروندان عادی نیز به صورتی دسته جمعی مورد بازداشت قرار گرفته اند.
مسیر منتهی به فاجعه ژانویه ۱۹۹۰ در تداوم کوچ اجباری دسته جمعی آذربایجانی ها از اراضی تاریخی شان در ارمنستان و تلاشهای گسترده صورت گرفته در راستای الحاق قره باغ کوهستانی به ارمنستان از سال ۱۹۸۷ آغاز گردیده است. رهبریت شوروی به جای رفع اسباب تنش هایی که با خطی صعودی در گسترش بود ترجیح داد تا به جنایتی دهشتبار بر علیه ملت جمهوری آذربایجان مبادرت نماید. با دستور مستقیم دبیرکل کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی میخائیل گورباچف دسته جات نظامی وزارت دفاع اتحاد جماهیر شوروی، کمیته دولتی امنیت و وزارت کشور همان شب به باکو و برخی شهرستان های آذربایجان گسیل شدند.
این جنایت که ملت جمهوری آذربایجان در شب ۲۰ ژانویه بدان معروض گردید در اصل یک واقعه ترور دهشتبار بر علیه بشریت، بشر دوستی و انسانیت به شمار می آمد. کشتار خونباری که ماشین نظامی شوروی سابق بدان دست یازید از منظر ماهیت، تجاوز و قتل عامی بی مانند در تاریخ است که دولتی بر علیه شهروندان خود بدان مبادرت نموده است. این امر نقض آشکار قانون اساسی اتحاد جماهیر شوروی سابق و جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی و پایمال شدن آن تلقی می شد. همان روز دولت اتحاد جماهیر شوروی سابق با بی اعتنایی به منشور سازمان ملل متحد و قواعد حقوق بین الملل برخی اسناد بین المللی مربوط به حقوق سیاسی و مدنی که خود نیز عضو آنها بوده را به صورتی جنایتکارانه نقض کرده است. بر اساس نظرات کارشناسان در اعمالی که ارتش شوروی بدان مبادرت نموده، تمامی نشانه هایی که از جانب جامعه بین الملل محکوم بوده و به سالهای ۱۹۴۵-۱۹۴۶ در اجلاس نورنبرگ منعکس گردیده مشهود می باشد.
بر اساس حقوق بین الملل فاجعه ۲۰ ژانویه می باید به عنوان جنایت علیه بشریت محسوب گردد. بر اساس ماده ۷ قانون دادگاه جرایم بین الملل، به هلاکت رسانیدن انسانها، نابودی عمدی ایشان، اعمال تبعیض های سیاسی، نژادی، قومی، فرهنگی و جنسیتی، شکنجه، ایجاد اضطرابات عمدی شدید و ورود لطمات سنگین به بدن و یا سایر اعمال غیر انسانی که موجب صدمه سنگین به بدن و یا روان شخص می گردد به مثابه جنایت علیه بشریت محسوب می شود.
بلافاصله پس از حادثه و به تاریخ ۲۱ ژانویه ۱۹۹۰ فرزند رشید ملت آذربایجان حیدر علی اف به اتفاق اعضای خانواده اش در نمایندگی دائمی جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی در مسکو حضور یافته، همبستگی خود با ملت همزاد خویش را به نمایش گزارده، در کنفرانس مطبوعاتی برگزار شده این وحشی گری را به صورتی قاطع محکوم نموده، این ترور واقعه بر علیه ملت بی سلاح را در تضاد با حقوق، دموکراسی و انسانیت خوانده است. در دورانی که امپراطوری شوروی همچنان در حال بقا بود این قبیل بیانات پیشوای بزرگ حائز اهمیتی ویژه برای ملت تنها مانده جمهوری آذربایجان محسوب می گردید.
روشن است که، انتقاد از کشور و رهبریت آن در خود پایتخت و در زمانی که حکمرانی اتحاد جماهیر شوروی برقرار بود هنر و جسارتی بزرگ می طلبید. لیکن پیشوای بزرگمان در بیانات خویش به صورتی آشکار اعتراض خود به خونهای ریخته شده با دستور مستقیم رهبریت اتحاد جماهیر شوروی را اظهار داشته، نابودسازی خواست آزادی انسانها را غیرممکن نامیده و بار دیگر ثابت نموده است که در روزهای سخت در کنار ملت خویش می باشد.
حوادث رخ داده در ۲۰ ژانویه به موازات فاجعه بار بودن، در عین حال حادثه ای تاریخی است که نمایشگر عدم تزلزل اراده و متانت ملت جمهوری آذربایجان بوده است. علیرغم حمله بی امان و خشن ارتش شوروی و علیرغم اعلام وضعیت فوق العاده در باکو، ملت آذربایجان به تاریخ ۲۲ ژانویه در راستای خاکسپاری شهدای ۲۰ ژانویه مبادرت به برگزاری راهپیمایی در میدان آزادی پایتخت نموده است. در مراسم برگزار شده به بلوار شهدا قریب به ۲ میلیون شهروند مشارکت نموده اند. نتیجتاً فاجعه ۲۰ ژانویه که ارتش شوروی بدان دست یازید نتوانست اراده ملت را در هم بشکند و مبارزات آزادی طلبانه رو به افزایش به سال ۱۹۹۱ منجر به احیای استقلال جمهوری آذربایجان گردید.
ارزشگذاری حقوقی – سیاسی ۲۰ ژانویه برای اولین بار به تاریخ ۲۹ مارس ۱۹۹۴ و بنا به خواست رهبر ملی حیدر علی اف صورت پذیرفت. چنانکه بر اساس توصیه رهبر ملی در اجلاسیه ماه مارس ۱۹۹۴ مجلس ملی کشتار بی رحمانه انسانها در مورخ ۲۰ ژانویه ۱۹۹۰ را به عنوان تجاوز نظامی و جنایت مورد ارزشگذاری قرار داده و روز ۲۰ ژانویه نیز روز عزای عمومی اعلام گردیده است. هر ساله در این تاریخ یاد شهدا از جانب صدهاهزار نفر گرامی داشته می شود.
شهادت در راه میهن قله جاوید غیرت، هنر، شرف و لیاقت به شمار می آید. پیشوای بزرگ حیدر علی اف به شب ۲۰ ژانویه ۱۹۹۰ با ارج نهادن به فداکاری فرزندان قهرمان وطن که موفق به کسب حق زندگی ابدی شده و این قله را فتح نموده اند اظهار داشته است: “قهرمانی شهدای ۲۰ ژانویه برای ملت آذربایجان، برای جوانان آذربایجان الگو به شمار می آید. نسل امروز و آینده کشور از قهرمانی این شهدا مشق خواهند گرفت. آنها برای حراست از آزادی ملی ملت آذربایجان، برای حراست از قهرمانی های آن همواره در حال مبارزه خواهند بود. همواره نمونه های وطن پرستی و قهرمان پروری را به نمایش خواهند گذاشت. از این روی نیز هلاکت این شهدا هر چه قدر هم برای ما سرشار از غم و اندوه باشد و هر چه قدر که خسران بزرگی به شمار آید، به همان میزان نیز برای ملت مان نمونه و الگوی قهرمانی به شمار می آید، ثروت ملی ما محسوب می گردد. افتخار ملی مان است”.
تاریخ و زمان به سیاق روال دائم این بار نیز شخصیت دوراندیش و مدبر را محق دانست. دختران و پسران رشید جمهوری آذربایجان راه شهدای ۲۰ ژانویه را به عنوان اولین شهیدان راه استقلال آذربایجان تداوم بخشیده، در صورت لزوم بدون لحظه ای درنگ از بذل جان خویش دریغ نکردند. آخرین نمونه این مورد در نبرد ۴۴ روزه میهن که به سال ۲۰۲۰ حادث گردیده است. در این نبرد که به پیروزی شکوهمند جمهوری آذربایجان انجامید بیش از ۲۹۰۰ سرباز آذربایجانی به درجه رفیع شهادت نائل آمدند. در نتیجه عملیات ضد تروریستی یک روزه انجام یافته به تواریخ ۱۹-۲۰ سپتامبر سال ۲۰۲۳ جمهوری آذربایجان با پایان دادن به موجودیت رژیم تجزیه طلب غیر قانی در قره باغ، حق حاکمیت خویش بر اراضی شناخته شده خود در سطوح بین المللی را به صورتی کامل احقاق نموده، ارتش شکوهمندمان با نگارش حماسه قهرمانی موجبات نشاط خلق را فراهم آورده، قصاص شهدایمان را جاری ساخته و بدینوسیله روح پیشوای بزرگمان را قرین شادی نموده است.
در جمهوری آذربایجان یاد عزیز شهدا و خانواده آنها همواره از توجه و عنایتی خاص برخوردار بوده است. رئیس جمهور آذربایجان جناب آقای الهام علی اف با بیان جمله “شهدا نمی میرند، آنها در قلب ما از حیات جاوید برخوردارند” نیز در راستای ابدی ساختن یاد و خاطره شهدای ۲۰ ژانویه و نیز شهدایی که در راه تمامیت ارضی کشور جان خود را از کف داده اند اعتلای نام ایشان، منجمله تقویت تامین اجتماعی خانواده های آنان را همواره در مرکز توجه نگه داشته و تدابیر مهمی در این راستا انجام می پذیرد.
فاجعه ۲۰ ژانویه که به سمبل اتحاد ملی و وطن پرستی بدل گردیده است تاریخ شرافتمندانه مبارزه ملت آذربایجان در مسیر حق حاکمیت خود می باشد. از این روی در آستانه سی و چهارمین سالگرد فاجعه ۲۰ ژانویه یاد و خاطره کسانی را که در راه استقلال و تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان قهرمانانه به مبارزه پرداخته، آزادی ملت خویش را بر هر امر دیگری اولی دانسته و قهرمانانی که با قربانی نمودن حیات خویش به قله های رفیع شهادت نائل آمده اند را با احترامی عمیق پاس داشته، برای تمامی شهیدانی که در مسیر حق و عدالت از جان خویش گذشتند، طلب مغفرت می نماییم.
اولین بار در تاریخ است که جمهوری آذربایجان این بار سالروز بیست ژانویه را در شرایط احقاق کامل حق حاکمیت و تمامیت ارضی خویش گرامی می دارد. پیروزی نظامی رشادت آمیز مکسوبه توسط ارتش جمهوری آذربایجان تحت رهبریت فرمانده کل جناب آقای الهام علی اف تجسم نوینی از وحدت ملی ملت جمهوری آذربایجان در ۳۴ سال پیش است.
یاد و خاطره عزیز شهدای ۲۰ ژانویه که آرزو و آمال ایشان عبارت از رویت آذربایجانی آزاد، برخوردار از مرزهایی غیرقابل تعدی و دارای حق حاکیمت بلامنازع بود همواره در قلوب ملت جمهوری آذربایجان جاوید خواهد ماند. توجهات دولتی به خانواده شهدای بیست ژانویه به مانند سایر شهدا همواره در مرکز توجهات قرار خواهد داشت. خداوند قرین رحمتشان نماید.
