تبریز مهد تمدن و مدنیت و خاستگاه فرهنگ و هنر و مکاتب تعالی بشری در طول تاریخ بوده است و به عبارتی دیگر، تبریز زادگاه تاریخ و سرآغاز جهان بوده است. امروزه یادگارهایی از آن دوران پرشکوه در گوشه و کنار این شهر خودنمایی می‌کند؛ آثاری که در نوع خود ده‌ها دایره‌المعارف بزرگ در حوزه‌های مختلف علمی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی هستند.
تبریز امروز، با تکیه بر گذشته درخشان و تاریخ‌ساز خود، پیشگام جریان‌سازی در کشور و حتی منطقه است و هنوز هم آن عظمت و شکوه تبریز کهن مهمترین دلیل رجوع گردشگران، فعالان اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران و حتی منطقه به این پایتخت تاریخ است.
معرفی و تبیین گذشته باشکوه تبریز که روزگاری یکی از پنج شهر مهم جهان به شمار می‌رفت، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است تا نسل جدید این کهن‌شهر با آگاهی از این داشته معنوی، در اعتلای نام آن در ایران و جهان دست از پا نشناسند.
گذشته‌های دور را که فاکتور بگیریم، تبریز پایتخت سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و هنری ایران و منطقه در ۵۰۰ سال گذشته بوده است. از صفویان تا قاجار و از انقلاب اسلامی ایران تا جمهوری اسلامی نام تبریز همواره بر تارک این سرزمین درخشیده است. قلعه ارک، دانشگاه ربع رشیدی، مسجد کبود، مقبرهالشعرا، ائل‌گلی، خانه‌های تاریخی علی مسیو، کلکلته چی، نیکدل، خانه استاد شهریار، عمارت ساعت و ده‌ها جاذبه تاریخی و گردشگری تنها گوشه‌ای از آثار باقیمانده از تاریخ پرافتخار این شهر است که توسط نهادهای شهری مورد تملک،مرمت و بازآفرینی قرار گرفته است. با نگاهی کوتاه بر گذشته و آنچه که بازآفرینی این بناهای تاریخی نام گرفته است، بیشتر با اقدامات مدیریت شهری در این خصوص آشنا می‌شود.
تفرجگاه ائل‌گلی
ائل‌گُلی (دریاچهٔ مردم) یا شاه‌گُلی (دریاچهٔ بزرگ) یکی از مهمترین گردشگاه‌های شهر تبریز است که در جنوب شرق آن و در ۷ کیلومتری مرکزشهر واقع شده‌است. این مکان در زمان آق‌قویونلوها ایجاد شده و در دورهٔ صفویان گسترش یافته‌است. عمق دریاچهٔ ائل گلی ۱۲ متر بوده و در محوطهٔ آن قایقرانی انجام می‌شود.
مجموعه تاریخی و گردشگری ائل‌گلی توسط شهرداری تبریز مرمت و برای ورود گردشگران داخلی و خارجی آماده شده است. همچنین به منظور پیشگیری از دخل و تصرف افراد در املاک مجموعه، مدیریت شهری تبریز اقدام به تملک و اخذ سند تک‌برگ برای این مجموعه کرده است. علاوه بر آن فاز دوم مجموعه گردشگری ائل‌گلی با نام ائل‌داغی مشرف به این مجموعه و در ضلع جنوبی اتوبان شهید کسایی احداث و مرجع طبیعت‌دوستان و گردشگران داخلی و خارجی شده است.
مقبرهالشعرا
مقبره الشعرا تبریز یک گورستان تاریخی ۸۰۰ساله در محله سرخاب تبریز است؛ مکانی تاریخی و ارزشمند که نام‌آوران و مفاخر بسیاری را در خود جای داده است. یکی از علل شکوه و عظمت مقبره الشعرا شهر تبریز، معماری تحسین‌برانگیز و هوشمندانه این بناست. جوری که در بدو ورود به مقبره الشعرا، مات‌ومبهوت طاق‌های درهم‌تنیده و عظمت بنای آن خواهید شد. معماری مقبره الشعرای تبریز، ترکیبی از معماری سنتی و مدرن است.
متأسفانه با گذشت زمان و بی‌توجهی مسئولین گذشته، مقبره‌الشعرای تبریز حال و روز خوشی نداشته و مورد انتقاد گردشگران واقع می‌شد. با تکلیفی که از سوی وزارت کشور و استانداری آذربایجانشرقی بر عهده شهرداری تبریز گذاشت، این نهاد شهری ورودی جدی در این حوزه داشته و در کمترین زمان توانست با هزینه‌کرد ۲۰ میلیارد تومان صفه شمالی این مجموعه را کفسازی کند و در کنار آن سردیس مفاخرو مشاهر آرامیده در این مجموعه را به عنوان مبلمان شهری در محل نصب کند.
بخش دوم مأموریت شهرداری تبریز، کفسازی صفه جنوبی و ساماندهی ورودی مقبرهالشعرا است که با اعتبار ۴۰ میلیارد تومان بازطراحی شده و در دست تکمیل است. همچنین کفسازی ضلع جنوبی مقبرهالشعرا، احداث آبنمای موزیکال، نصب مبلمان متناسب با مقبرهالشعرا و همچنین سنگفرش معابر پیرامونی این مجموعه تاریخی و فرهنگی از دیگر اقدامات در دست اجرای مدیریت شهری تبریز در این حوزه است که به زودی به بهره‌برداری می‌رسد.
باغ‌موزه ستارخان
خانه ستارخان، مأمن مشروطه‌خواهان و مرکز ثقل انقلاب مشروطه در سال‌های استبداد بود. این خانه تاریخی مرجع گردشگران و علاقمندان به دوران مشروطه است. در سال‌های اخیر شهرداری تبریز بر اساس سیاست‌هایی که در حوزه گردشگری دارد، اقدام به تهیه طرحی تحت عنوان «باغ‌موزه ستارخان» کرده است که بر اساس آن املاک پیرامونی این خانه تاریخی را تملک و تبدیل به باغ‌موزه می‌کند. این تملک در دو فاز طراحی و فاز نخست آن در دست اجرا است. با اتمام تملکات و دسترسی این خانه تاریخی به معبر اصلی، انتظار می‌رود گردشگری در این محل رونق یابد.
خانه باقرخان
خانه باقرخان، دیگر سردار مشروطه در محله خیابان تبریز، یکی دیگر از ابنیه تاریخی تبریز است که سال‌های سال متروکه مانده و مورد انتقاد شهروندان و علاقمندان به میراث تاریخی و فرهنگی بود. شهرداری تبریز در این خانه تاریخی نیز بنا بر درخواستهایی که از سوی اهالی شده بود، ورود کرده و با همکاری و تعامل با اداره کل میراث فرهنگی استان، اقدام به تملک این خانه و محیط پیرامون آن کرده است. تملک این خانه و محیط پیرامون آن به صورت مشترک میان شهرداری و میراث فرهنگی انجام می‌گیرد. عملیات اجرایی این مجموعه با شهرداری تبریز و مرمت آن زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی صورت می‌گیرد. ۸۵ درصد از عملیات تملک این خانه تاریخی انجام گرفته و نزدیک به ۱۰۰ میلیارد تومان هزینه تملک است.
خانه استاد شهریار
خانه استاد شهریار سومین منزلگاه استاد شهریار، شاعر معاصر ایران بوده که در سال ۱۳۴۷ توسط ایشان خریداری شده و در بیست سال پایانی عمر استاد میزبان و محل تراوشات ذهنی ایشان بوده است. در سال ۱۳۶۷، پس از درگذشت استاد منزل مسکونی وی از سوی شهرداری تبریز خریداری و با توافق خانواده استاد و همکاری آن‌ها در اهدای وسایل وی به موزه ادبی استاد شهریار تبدیل شد. این موزه از آن دوران تا به امروز زیر نظر این نهاد اداره می‌شود. قدمت این خانه به سال‌های دهه ۱۳۳۰ باز می‌گردد و دارای زیربنایی در حدود ۲۵۰ مترمربع و مساحتی بالغ بر ۲۴۱ و شامل دو طبقه (فوقانی و زیرزمین) با مصالح جدید است.
خانه استاد شهریار در سال ۱۳۸۶ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۲۲۷۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. با توجه به میزبانی خانه استاد شهریار از دوستداران شعر و ادب ایران، شهرداری تبریز اقدام به ساماندهی و مرمت این خانه تاریخی زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی کرده است. این مرمت شامل ترمیم ترک‌های سطحی و نیمه عمیق، رنگ آمیزی دیوار و در و پنجره، مرمت حوض و رفع رطوبت است که با ۱۰۰ میلیون تومان هزینه انجام گرفته است.
عمارت ساعت
کاخ شهرداری تبریز یا برج ساعت تبریز از بناهای تاریخی شهر تبریز است که ساخت آن از سال ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۸ هجری خورشیدی در محل گورستان متروک و مخروبهٔ کوی نوبر، با نظارت مهندسان آلمانی و در زمان ریاست شهرداری ارفع‌الملک جلیلی و با بودجهٔ ۲٬۵۰۰٬۰۰۰ ریال انجام شد. هنوز هم با گذشت بیش از ۸۰ سال، نوای زنگ ساعت در میدان طنین‌انداز می‌شود.
مالکیت این عمارت تاریخی با شهرداری تبریز بوده و چندین موزه نفیس همچون موزه شهر، موزه فرش و دیگر موزه‌ها در این عمارت دایر هستند. در یکی دو سال اخیر عملیات مرمت بنای اصلی، استحکام پایه‌های عمارت و زیباسازی و نورپردازی محل توسط شهرداری تبریز انجام گرفته است.
خانه نیکدل
در یکی از پیاده‌راه‌های تاریخی تبریز به نام مقصودیه خانه‌ای دو طبقه از پشت دیوارهای کوتاه حیاط خود نمایی می‌کند، خانه ای که زمانی محل سکونت سید ابراهیم نیکدل یکی ازسرمایه داران و تاجران به نام آن زمان بوده است. این خانه در سال ۱۳۸۲ در لیست آثار ملی ایران ثبت شد، توسط شهرداری تبریز در سال ۱۳۹۱ خریداری شد و پس از بازسازی و مرمت درهای آن برای بازدید عموم گشوده شد.
خانه علی موسیو
قدمت خانه علی مسیو به زمان قاجار بر می گردد و به همین دلیل به سبک معماری آن زمان ساخته شده است. خانه علی مسیو یک ساختمان دو طبقه کوچک با نمایی آجری می باشد که با گچ بری های ماهرانه و زیبایی تزیین شده است. ین خانه تاریخی که در یکی از محلات تاریخی تبریز قرار گرفته است متعلق به فردی به نام کربلایی علی تبریزی فرزند حاج محمدباقر تبریزی است. فردی متمول و اهل فرهنگ که بارها به اروپا و ممالک دیگر سفر کرده بود. جای جای خانه علی مسیو (موزه علی مسیو) نشان قدم های مردیست که از استوانه های پایداری و مقاومت در برابر دشمنان آزادی بوده است، خانه ای که سر انجام غارت شد ولی خوشنامی برای علی مسیو و بدنامی برای متجاوزان تا ابد ماند. اما شهرداری تبریز اقدام به خرید این خانه تاریخی و تبدیل آن به موزه علی‌موسیو کرد. موزه‌ای که پر از اسناد تاریخی و اشیای قدیمی متعلق به کربلایی علی است.
خانه ختایی
خانه ختایی از خانه‌های قدیمی و جاهای دیدنی تبریز به شمار می‌رود و از دوران قاجار به یادگار مانده است. ختایی‌ها بازرگان بودند و از ثروتمندترین خانواده‌های آن دوران در تبریز محسوب می‌شدند. اهالی خانه با محافظه کاری و درایت، خود را از آسیب‌های جنگ و انقلاب آذربایجان در امان نگه داشته بودند؛ اما سرانجام در روز اول محرم سال ۱۳۳۰ با وجود اعلام آتش‌بس، روس‌ها به خانه حمله کردند و کسانی را که قرآن به‌سر در زیرزمین مخفی شده بودند، به خاک و خون کشیدند.
چندین مدت این خانه به‌حال خود رها شده بود تا اینکه شهرداری تبریز آن را خریداری و با کمک سازمان میراث فرهنگی استان اقدام به بازسازی آن کرد. این اثر در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۳۸۲ با شماره‌ی ثبت ۹۴۱۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروزه با نام خانه هنرمندان تبریز فعالیت می‌کند.
حیدر تکیه سی
«حیدر تکیه سی» (تکیه حیدر)، نام یکی از گذرهای محله تاریخی «سرخاب» تبریز با قدمت ۶۰۰ ساله است. در تشریح وجه تسمیه «حیدر تکیه سی» نیز باید گفت نام این محل برگرفته از تکیه ای است که سلطان حیدر تونی از سلسله قلندریه خراسان ۶۰۰ سال در این محل بنیان نهاد و فعالیت آن تا دوره رضاخان ادامه داشت و آن زمان به بلای تخریب گرفتار آمد. شهرداری تبریز در برنامه کاری خود در سال جاری سنگفرش محور فرهنگی و تاریخی حیدر تکیه‌سی را در دست اجرا دارد که عملیات اجرایی آن تا دو هفته دیگر آغاز می‌شود.
علاوه بر این اماکن تاریخی، محورهای تاریخی و فرهنگی تبریز همچون بازار و تیمچه‌های آن و گذرهای تاریخی منتهی به بازار توسط شهرداری تبریز سنگفرش شده است.
ابنیه تاریخی و فرهنگی شهر، شناسنامه و هویت شهر تبریز هستند که برماست در مرمت، حفظ و نگهداشت آنان کوشا باشیم، چرا که هویت یک شهر نشانگر عظمت و بزرگی آن بوده و نقش غیرقابل انکاری در توسعه فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دارد. توسعه‌ای که یک سر آن گردشگری و توریسم و سوی دیگر آن سرمایه‌گذاری در این حوزه است.
