برای کشوری که سال‌ها به طور ناجوانمردانه ای مورد تحریم انواع داروها و مواد اولیه تهیه و تولید بسیاری از قطعات قرار گرفته چه افتخاری می‌تواند خوشحال کننده‌تر از این باشد که فرزندان نخبه‌اش توانسته‌اند با تکیه بر دانش و تخصص فنی خودشان تحریم‌ها را شکسته و تولید کننده موارد تحریمی باشند.
روزی که دکتر علی فرهادی و دکتر حامد فرضی موفق به تولید رزین های کروماتوگرافی شده و جواب چند سال زحمت و تلاش شبانه‌روزی خود را به چشم دیدند و برادرانه همدیگر را در آغوش گرفتند همچون روزی بود که تازه متولد شده‌اند. حس آنها شبیه پرنده‌ای سبکبال بود که فقط دو بال کم داشتند برای پرواز.
آنها وقتی خواستند بر روی طرح تولید رزین‌های کروماتوگرافی کار کنند با خود گفتند این درسی که خوانده‌ایم و تخصصی که کسب کرده‌ایم کی و کجا به دردمان می‌خورد، پس با خود عهد بستند تا رزین‌های کروماتوگرافی که جزو مواد تحریمی است را تولید نکنند از تحقیقات خود دست برندارند.
فکر نکنید آنها امروز تصمیم گرفتند تولید کنند و فردا موفق شدند، بلکه آنها زمین خوردند و بلند شدند، تولیدات اولیه با نتایج تحقیقاتشان همخوانی نداشت، ناامید و مایوس شدند ولی به یاد عهدی که بسته بودند افتادند و دوباره از اول شروع کردند.
تلخ و شیرینی و فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشتند و بالاخره روزی رسید که از ته دل شاد شدند.
می‌پرسید رزین های کروماتوگرافی چیست و کجا استفاده می‌شود؟ برای جواب این سئوال و خیلی سئوالات دیگر با دکتر علی فرهادی مدیر عامل شرکت دانش بنیان ” نوآوران زیست گستر ارگ” همکلام شدیم تا برایمان از روزهای تلاش و مجاهدت علمی بگوید.
با دکتر فرهادی برای ساعت ۱۰ صبح در دفتری که دانشگاه علوم پزشکی در اختیارشان نهاده قرار می‌گذاریم.
دفتری کوچک که دو میز کار نیز فضای آن را کوچک‌تر کرده سلام و احوالپرسی اولیه‌ای صورت می‌گیرد و برایم جای تعجب است که در اتاق کوچک و جمع و جور این پژوهشگران چکار می‌کنند.
قبل از اینکه وارد بحث‌های علمی و تخصصی شویم دکتر فرهادی توضیح می‌دهد به خاطر تولید محصولات هایتک از اوایل سال ۱۳۹۷ در پارک علم و فناوری تبریز مستقر شده‌ایم. این دفتر برای قرار کاری، دیدار با همکاران و اصحاب رسانه استفاده می‌شود.
دستیابی به دانش فنی محصول استراتژیک دارویی «رزین‌ها
خب آقای دکتر چطور تصمیم گرفتید که تحریم‌شکن باشید؟
در سال ۱۳۹۵ ایده اولیه تولید رزین‌های کروماتوگرافی برای نخستین بار بین من و دوستم آقای حامد فرضی که آن زمان دانشجوی مقطع دکترای بود مطرح شد و آن زمان بنده مقطع کارشناسی ارشد شیمی کاربردی را تمام کرده و در شرکتی که قبلا تاسیس کرده بودم در بازار مواد شیمیایی و دارویی کشور فعالیت می‌کردم. البته این شرکت اکنون نیز فعال است.
من با نگاهی که به بازار داشتم و آقای دکتر فرضی هم با نگاهی که در دانشگاه به این نوع فرمولاسیون داشت تصمیم گرفتیم محصولاتی با دانش فنی و هایتک تولید کنیم.
رزین‌های کروماتوگرافی یکی از مواد دارویی هایتک است که برای تولید به دانش فنی بسیار پیچیده‌ای نیاز دارد. دکتر فرضی پیشنهاد تولید رزین‌های کروماتوگرافی را مطرح کرد و من نیازسنجی بازار را انجام دادم.
در بررسی اولیه متوجه شدم رزین‌های کروماتوگرافی با هزینه‌های هنگفت از خارج وارد می‌شد که حتی دانشگاه‌ها هم گاها توان خرید آن را نداشتند. در حال حاضر این مواد نیز جزو موارد تحریمی است.
حالا من و همکاران سختکوشم برای اولین بار در کشور به دانش فنی تولید این رزین‌ها دست پیدا کرده‌ایم.
استارت اولیه این شرکت در سال ۱۳۹۵ زده شده و در سال ۱۳۹۶ به ثبت رسمی رسید. از سال ۱۳۹۷ در پارک علم و فناوری تبریز مستقر شده و جزء معدود شرکت‌هایی هستیم که ۸ ماه بعد از ثبت شرکت مجوز دانش بنیان شدن را اخذ کرده و فعالیت خود را شروع کردیم.
در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری درباره ضرورت تولید این محصول در کشور صحبت‌های زیادی شده بود وقتی برای اولین بار اعلام کردیم موفق به تولید این مواد شده‌ایم، مورد استقبال قرار گرفت. پس از آن که با موفقیت تمام تست‌ها را پشت سر گذاشتیم، تاییدیه‌های لازم را از شرکت‌های دارویی دریافت کردیم.
محصولات اولیه این شرکت در گرید آزمایشگاهی تولید شد پس از تایید در مراکز پژوهشی مختلف و طی مراحل آزمون و خطا، از سال ۱۳۹۸ واحد نیمه صنعتی و از سال ۱۴۰۰ با حمایت معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری خط تولید صنعتی این شرکت راه‌اندازی شد.
در شرایط تحریمی فعلی زمان خیلی زیادی طول می‌کشد تا چنین موادی را وارد کنیم، از طرف دیگر ارز فراوانی برای واردات آن صرف می‌شود.
پس از نیاز سنجی بازار تصمیم گرفتیم به تولید محصولات مدنظر خود اقدام کنیم.
تولید رزین‌های کروماتوگرافی برای نخستین بار در آسیا
آقای دکتر وقتی دانش فنی و تکنولوژی تولید نداشتیم از ریسک کردن نترسیدید؟
ورود به این عرصه بسیار پر ریسک و هزینه بر بود ولی ما مطمئن بودیم در صورت موفقیت هیچ رقیب داخلی نخواهیم داشت. الان هم بعد از موفقیت در تولید رزین‌های کروماتوگرافی بدون رقیب فعالیت می‌کنیم و محصولات تولیدی شرکت دقیقا مشابه استانداردهای بین‌المللی است و از کیفیت بالایی برخوردار است.
اکنون تنها شرکت ایرانی و حتی تنها شرکت آسیایی هستیم که موفق به تولید رزین‌های کروماتوگرافی در این سطح و کیفیت شده‌ایم.
شکستن انحصار آمریکا و اروپا
آقای دکتر دنیای روزنامه‌نگاری من با دنیای مواد شیمیایی شما زمین تا آسمان متفاوت است لطفا به زبان ساده تر اشاره کنید کاربرد رزین های کروماتوگرافی چیه؟
ابتدا باید عرض کنم داروها به دو دسته تقسیم می‌شوند داروهای شیمیایی مثل استامینوفن که این داروها جزو داروهای سنتزی هستند و مسیر تولید خاصی دارند. مسیر تولید داروهای شیمیایی بسیار ساده‌تر از داروهای بیوتکنولوژی است
دوم داروهای نوترکیب یا اصطلاحا بیوتکنولوژی که در محیط‌های زنده‌ای چون باکتری تولید می‌شوند این داروها باید مسیر خالص‌سازی را طی کنند که رزین‌های کروماتوگرافی یکی از ابزارهای مورد استفاده در خالص‌سازی داروهای نوترکیب است که برای اولین بار در شرکت ما بومی‌سازی شده است.
پیش از این دانش فنی ساخت این رزین‌ها در انحصار چند شرکت آمریکایی و اروپایی بود.
داروهای بیوتکنولوژی داروهای بسیار حساسی هستند چرا که اکثرا در درمان بیماران خاص و سرطانی مورد استفاده قرار می گیرند.
آخرین مرحله تولید دارو خالص‌سازی است در این مرحله دارو از ستون‌های کروماتوگرافی عبور داده می‌شود. این ستون‌ها دارای پر کننده‌هایی هستند که اصطلاحا رزین‌های کروماتوگرافی نامیده می‌شوند، داروی نهایی پس از عبور از ستون‌های کروماتوگرافی تولید می‌شود. به زبان خیلی ساده اینکه این رزین‌ها در خالص‌سازی داروهای بیوتکنولوژی کاربرد دارند.
این رزین‌ها در مراکزی چون انستیتو پاستور و سرم‌سازی رازی و در تولید داروهای ضدسرطان و بیماری‌های خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند.
رزین‌های کروماتوگرافی به صورت هدفمند کمک می‌کنند تا اجزای دارویی از سایر اجزای موجود در محیط کشت زنده جدا شوند.
محیط کشت زنده در واقع محیط سلولی است که اجزایی چون DNA، RNA، انواع پروتئین‌ها و سایر عوامل سلولی را در خود دارد.
پروتئین مدنظر ما تنها یکی از هزاران پروتئین موجود در این محیط است بنابراین باید این پروتئین به صورت هدفمند از سایر اجزای پروتئین خالص‌سازی و جدا شود چرا که وجود سایر اجزای سلولی در این ماده دارویی سبب ایجاد حساسیت و حتی تولید عوامل سمی در بدن می شود که برای استفاده کننده خطرناک است.
تولید ۵۰ نوع محصول برای تولید داروهای نوترکیب و واکسن
اکنون چند نوع محصول در شرکت شما تولید می‌شود؟
در ابتدا اشاره کنم ما داخل پارک علم و فناوری تبریز clean room(اتاق تمیز) احداث کرده‌ایم تا تحت شرایط GMP بتوانیم محصولاتمان را به شرکت‌های دارویی ارسال کنیم.
بیش از ۵۰ نوع محصول در این شرکت تولید می‌شود که تمام این محصولات در حوزه خالص سازی داروهای نوترکیب و واکسن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ما در حال حاضر برای تولید ۵۰ تا ۶۰ درصد نیاز داخلی آمادگی داریم چنانچه قادر به تولید محصولات خود با تمام ظرفیت شویم، نه تنها مانع خروج ارز از کشور خواهیم شد، بلکه ارزآوری هم خواهد داشت.
استارت این کار از سال ۱۴۰۱ آغاز شده و امسال هم با تعداد دیگری از شرکت‌های دارویی مذاکره کرده و قول داده‌ایم تا نیازهایشان را تامین کنیم.
از چند شرکت خارجی (ترکیه‌ای و هندی) هم سفارش داریم صحبت اولیه صورت گرفته است. پروسه همکاری با شرکت‌های خارجی نیز همچون شرکت‌های داخلی بوده و کمی زمان بر است.
عدم اعتماد به جنس ایرانی
مهم‌ترین چالش‌هایی که با آن روبه رو هستید کدام موارد است؟
عدم اعتماد به جنس ایرانی (چه به صورت شخصی و چه به صورت سازمانی) اصل ترین چالشی است که تولیدکنندگان داخلی با آن مواجه هستند و ما هم از این موضوع مستثنی نبودیم.
شرکت های داخلی در ابتدا حتی حاضر به تست رایگان محصولات ما نبودند. ما حاضر بودیم نمونه های خود را که ارزش میلیونی دارند، به صورت رایگان در اختیار شرکت‌های دارویی داخلی قرار دهیم تا آنها را تست کنند، اما آنها با بهانه‌های واهی ما را از سرشان باز می‌کردند و با ما همکاری نمی‌کردند.
فرهنگ عمومی ما جوری است که کمتر کسی به کالای داخلی اعتماد می‌کند. به همین دلیل واحد clean room شرکت ما هم زیر نظر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان غذا و دارو وزارت بهداشت احداث شد تا شرایط استفاده در شرکت‌های دارویی را دارا باشد.
ما تمام تاییدیه‌های لازم در این حوزه را دریافت کردیم، محصولات ما در آزمایشگاه‌های معتبر و معتمد سازمان غذا و دارو تست شد و نتیجه مثبت و قابل قبولی گرفت. ما این تاییدیه‌ها را در اختیار شرکت‌های دارویی داخلی قرار دادیم.
پس از تلاش و زحمت‌های فراوان شرکت‌های داخلی را متقاعد کردیم تا از شرکت داخلی خرید کنند چرا که کیفیت محصولاتش نظیر محصولات خارجی و قیمت آن نصف نمونه خارجی است.
عدم حمایت از نیروی انسانی
یکی دیگر از چالش‌هایی که شرکت‌های دانش بنیان در مسیر رشد خود همواره با آن مواجه هستند عدم حمایت سازمان های دولتی در بخش نیروی انسانی است که به ناچار به تعدیل نیرو مجبورمی شوند.
موضوع بعدی که پروسه تولید ما را تهدید می کند ترخیص مواد اولیه از گمرک است، کاغذبازی ها و بوروکراسی زائد اداری باعث می شود مواد اولیه تهیه دارو به قدری در گمرک می ماند که گاهی اوقات تاریخ انقضای آن می گذرد.
اولین شرکتی که تولیدات شما را خرید کدام شرکت بود؟
در حال حاضر بسیاری از شرکت‌های دارویی داخلی از محصولات ما استفاده می‌کنند اما شرکت آریوژن فارمد استان البرز (دومین شرکت تولیدکننده داروهای بیوتکنولوژی ایرانی با هشت محصول صادراتی) نخستین شرکت دارویی بود که در حجم صنعتی از ما خرید کرد.
خرید تولیدات شما در مقایسه با نمونه خارجی چه مزایایی دارد؟
محصول تولیدی ما با حداقل سود و در کمترین زمان ممکن در اختیار شرکت‌های دارویی قرار می‌گیرد. در صورت خرید نمونه خارجی بیش از هشت ماه طول می‌کشد تا محصول به دستشان برسد ولی ما محصول مورد نظر را در کمتر از یک ماه در اختیارشان قرار می‌دهیم.
آیا به جز تولیداتی که دارید پروژه‌های ملی نیز اجرا می‌کنید؟
بله تاکنون دو طرح کلان ملی را با مشارکت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با موفقیت اجرا کردیم.
طرح اول در سال ۱۳۹۹ طرح ملی «تولید ستون‌های کروماتوگرافی رزین نیکل سفاروز» و در سال ۱۴۰۰ طرح کلان ملی تولید و تجاری‌سازی مواد اولیه واکسن کرونا بود.
لازم است یادآوری کنم رزین های تولیدی این شرکت در چندین شرکت دارویی داخلی که در ساخت واکسن کرونا فعالیت دارند، مورد استفاده قرار گرفت.
محصولات ما هفته پژوهش سال ۱۳۹۹ توسط وزیر بهداشت وقت (آقای دکتر نمکی) رونمایی شد و برای نخستین بار اعلام کردند که این محصولات در ایران تولید می‌شوند.
همان سال به عنوان ۹ محصول برتر حوزه سلامت کشور انتخاب شدیم. آن سال تنها محصول ثبت شده از آذربایجانشرقی بودیم که در بحث کرونا به حوزه سلامت کشور کمک کرد.
در هفته پژوهش سال ۱۴۰۰ به عنوان فناور برگزیده کشور انتخاب شده و جایزه نقدی و لوح تقدیر را از وزیر علوم دریافت کردیم. در اواخر آن سال نیز به عنوان فناور برتر آذربایجانشرقی انتخاب شدیم.
آیا تولیدات شما آلایندگی زیست محیطی هم دارد؟
در واحد ما بحث آلایندگی زیست محیطی مطرح نیست. مجوز زیست محیطی خود را با گرید A پاس کردیم چرا که مواد خروجی دوباره در واحد تولیدی شرکت تصفیه شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آیا محصولات نانویی هم تولید می‌کنید؟
بله به صورت محدود محصولات نانویی هم تولید می‌کنیم. نانو ذرات رزین‌های کروماتوگرافی هم در شرکت ما تولید می‌شود، این محصولات نانویی در کیت‌های تشخیص پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
به علت کمبود وقت، حجم محصولات نانویی تولید شده در این شرکت پایین بوده و به همین دلیل سرمایه‌گذاری چندانی هم در این بخش نشده است.
تمرکز متخصصان این شرکت بیشتر بر تولید محصولات میکرونی است. واحد‌هایی که داروهای بیوتکنولوژی تولید می‌کنند، همگی تحت استانداردهای بین‌المللی فعالیت می‌کنند. مواد مصرفی در این واحد‌های تولیدی بسیار مهم است بنابراین در خرید مواد اولیه بسیار حساس هستند. باید تمام این مواد هایتک و از دانش فنی روز دنیا برخوردار باشند.
آیا محصولات شما قابلیت صادرات هم دارند؟
بله حتما، ما قدم به قدم حرکت کردیم در ابتدا هدفگذاری شرکت تولید محصول قابل قبول برای شرکت‌های داخلی بود سپس حرکت در مسیر صادرات است.
خوشبختانه در سال ۱۴۰۱ این اتفاق افتاد و شرکت‌های دارویی داخلی متقاعد شدند که رزین‌های تولید ما از کیفیت لازم برخوردارند و در حجم بالا از محصولات ما استفاده کردند.
بعد از کلی آزمون و خطا که از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱ طول کشید، بالاخره پس از دریافت کلی مجوز و انجام کلی تست و طی یک پروسه زمانی بلند به اولین هدف خود رسیدیم و شرکت‌های دارویی داخلی محصولات ما را خریدند.
ما تنها شرکت آسیایی هستیم که در این حوزه فعالیت می‌کنیم و محصولات مشابه آمریکایی و اروپایی را تولید می‌کنیم و از امسال روی صادرات محصولات مان تمرکز داریم.
