به گزارش تریبون تبریز به نقل از نصر؛ چنانچه در کتاب فاخر « یکصد سال تئاتر تبریز » نوشته‌ی امیر علیزادگان آمده است: «ریشه ی فعالیت های تئاتر تبریز در خارج از کشور قرار داشت . نزدیکی فرهنگی و قومی و همجواری دو سوی رود ارس زمینه را برای پیدایش تئاتر تبریز فراهم ساخت و هنرمندان آن سوی ارس نمایشنامه هایی در این سوی ارس اجرا کردند. اجراهایی چون نمایشنامه اتللو که بدیهی است می تواند معلول عوامل سیاسی ،تاریخی و فرهنگی دوران قبل از مشروطیت در ایران باشد.»
همچنین در این کتاب به نقل از آندرانیک هویان می نویسد : «برخی بر این باورند که نخستین نمایشنامه در سال ۱۸۷۷ در تبریز اجرا شده است . »
وی در مقاله ای دیگر آورده : «در آوریل ۱۸۷۹ میلادی برای کمک به قحطی زدگان شهر وان ، در حیاط خانه ی خودمان چادر زدیم و برای اولین بار نمایشنامه ای اجرا کردیم . نمایشنامه های انتخاب شده ، نمایشنامه های پادشاه آشوت و دو گرسنه بودند…»
این گزارش حاکی است، در جایی دیگر از این کتاب می گوید : «بدون شک هنرمندان تئاتری که از ماورای قفقاز وارد تبریز می شدند، آگاهی دست اندر کاران محلی و علاقه مندان به تئاتر را از نظر محتوا و تکنیک به صحنه بردن نمایش بالا می بردند. تئاتر روسیه از تئاتر اروپایی تاثیر می پذیرفت و آن را به تئاتر تفلیس انتقال میداد. بدین گونه تئاتر تبریز هم از تئاتر تفلیس متاثر میشد. »
کریم میمنت نژاد؛ پژوهشگر و محقق تاریخ آذربایجان در خصوص جایگاه تاریخی تئاتر در تبریز می گوید: «قدمت تئاتر در تبریز بسیار طولانی است . مراسمات و تعذیه های دهه اول محرم در بازار تبریز ، همگی هنر نمایشی محسوب می شوند ولی اگر بخواهیم تئاتر را به معنای مصطلح مدرن در نظر بگیریم ، اولین بار از محل تالار آرامیان شروع شده است . در نزدیکی کلیسای مریم مقدس که از قدیمی ترین کلیساهای تبریز است ، مسیو آرامیان در سال ۱۲۹۳ شمسی مطابق با ۱۹۱۵ میلادی آن را احداث کرد . در این تالار نمایش های وزین و موسیقی های بسیاری برگزار میشد. بعدها چنین برداشت شد که آن تالار مخصوص ارامنه است درحالی که چنین نبود. »
وی با اشاره به محتوای «یکصد سال تئاتر تبریز» اضافه می کند: «اجاره ی سالن برای گروه هنرمندان ارامنه و مسلمان یکسان بود و از طریق فروش بلیط تامین میشد. آرامیان فارغ از تنگ نظری و همکاری هنرمندان ارامنه و مسلمان توانست این سالن را به یک مکان که تئاتر تبریز را پایه‌ریزی می‌کرد، تبدیل کند .این سالن از زمان تاسیس تا سالیان سال یکی از مراکز مهم تئاتر بود. سالن در اواخر سالهای ۱۳۴۴ شمسی به علت فرسودگی و غفلت از بازسازی به‌صورت مخروبه در آمد و در هم ریخت.»
میمنت نژاد در ادامه از سالن شیر و خورشید سرخ تبریز می گوید: «در قسمت شرقی ارگ علیشاه و در باغ ملی ،سالنی با معماری به زعم بنده «معماری آذری و روسی »در سال ۱۳۰۶ تاسیس شد.تالاری مجهز و پیشرفته با دو طبقه بالکن در دیوارهای کناری و چیدمان صندلی ها در مرکز . سالن به صورت آکواستیک ساخته شده بود برای جبران سیستم های صوتی ای که آن زمان نبود و بدین صورت صدا در تمام تالار مساوی پخش میشد. گچ بری های تالار با آرمی که به شکل چنگ بود ، به چشم میخورد. هم طراز این معماری ، تماشاخانه ای در پیترزبورگ است که اکنون ، آنجا همچنان پابرجا ست و تالار ما متاسفانه تخریب شده است »
وی با اشاره به ویژگی های منحصربفرد این بنای تاریخی می گوید: « این تالار در دوران پیشه‌وری یکبار مرمت اساسی و احیا شد و همچنان پذیرای نمایش ها بود تا آخرین روزهای ۱۳۵۶ که دوباره این سازه ی تاریخی ، به خاطر قدمت دچار فرسودگی شده ونیازمند مرمت اساسی گشت. طرح مرمتی از جانب اداره فرهنگ و هنر اطلاق شد که نسخه ای از آن در حال حاضر در دست بنده است . در این طرح به تمام نقاط آسیب دیده اشاره شده و قرار بر مرمت این سازه تاریخی بود ولی در مقابل گروهی بودند که خطرفروریختن و فرسودگی را به ضرر جان مردم می دانستند و در این کش و قوس، انقلاب اتفاق افتاد و پس از آن ، در آغاز دهه ۶۰ ،مسئله احداث مصلی مطرح شد . بنای تاریخی فاخر تئاتر شهرمان ،به یکباره تخریب شد و تنها چیزی که از آن باقی مانده ،لوستر پرطمطراق سالن است که در مسجد جمعه نصب شده است.»
میمنت نژاد در ادامه از کمبود تماشاخانه در تبریز انتقاد می کند و می افزاید: در تبریز با جمعیت دو میلیونی ،تماشاخانه تئاتر ناکافی است و فضای مربوط به تئاتر غنی نیست. در حالی که استقبال از تئاتر در اینجا زیاد است.
دوران طلایی تئاتر تبریز و نسل جدید
در کتاب «یکصد سال تئاتر تبریز »نوشته امیر علیزادگان، ورود به این دوران نسل جدید را چنین توضیح می دهد: «از سال ۱۳۳۲الی ۱۳۴۴ شمسی تئاتر تبریز بعد از کودتای ۲۸ مرداد راه افول پیمود. بعد از حدود سه سال تعطیلی سالن شیر و خورشید سرخ و عدم فعالیت منظم تئاتر در تبریز در سال ۱۳۴۴ شمسی هنرمندان نسل جدید با بینش متفاوت پا به عرصه تئاتر می گذارند. تماشاگران تئاتر پس از این وقفه ،با هنرمندانی روبرو می شوند که حرف های جدید با شکل و قالب جدید به نمایش می گذارند. شکل و محتوای اجراهای گذشته عمدتاً مبتنی بر آثار کوشندگان ادبیات نمایش ماورای قفقاز و اقتباس از مولیر و برخی نمایشنامه نویس های محلی بود .نگاه نسل جدید به تئاتر با نگرش پیشکسوتان متفاوت بود.ضرورت تغییر در شکل و محتوا هنرمندان را به سوی تجدد در شکل و محتوا که در تئاتر مدرن مستتر بود سوق می داد .»
حسین عبداللهی اصل، کارگردان و مدرس تئاتر و از پدیده های تئاتر نسل جدید می گوید: «تئاتر تبریز به دست میرزا فتحعلی آخوندزاده ، اولین نمایشنامه نویس ایرانی به زبان ترکی ، بیوک آقا نخجوانی ، اپرا ها و اپرت های عزیز حاجی بیگف، میرزا جلیل قلی زاده (ملانصرالدین)و ..در اواخر ۱۲۰۰و اوایل ۱۳۰۰ رشد کرد ولی میتوان گفت دهه چهل و پنجاه ، با اجرای کارهای کلاسیک و روی کار آمدن نمایشنامه نویسانی چون غلامحسین ساعدی و … ، دوران طلایی تئاتر تبریز بود. اکثر پیشکسوتان ما ، در آن دوران فعالیت می کردند و برخی ، هنوز هم در عرصه ی هنر فعال اند. »
عبداللهی ، فعال حوزه ی تئاتر در ادامه می گوید : «بعد از انقلاب ، به خاطر شرایط سخت جنگ وچهارچوب های جدید و… شاهد افت تئاتر بودیم . کارهای کم کیفیت هراز گاهی به روی صحنه میرفتند .تا دهه هفتاد که کارها بهتر شدند ولی نه مخاطب آنچنانی داشتند و نه سالن خاصی . تنها سالن تئاتر ، سالن کتابخانه تربیت بود که بعد از انقلاب ، سالن شهید مدنی و بعد ها خانه تئاتر و تئاتر شهر نام گرفت ! »
وی به نسل جدید تر هنر تئاتر می پردازد و اذعان می کند: «در دهه هشتاد نسل جدید وارد عرصه شدند .رشته ی تئاتر به رشته های دبیرستان و هنرستان ها اضافه شد و اینها ، موجبات رشد زیر بنایی تئاتر را فراهم کردند . افرادی مثل بنده ، تحصیلات این هنر را در شهر های مختلف طی کردند و به تبریز بازگشتند. سالن ها تجهیز شدند. مجتمع فرهنگی در اواخر دهه هفتاد تاسیس شد و طبیعتا شرایط به گونه ای شد که نیروهای تحصیل کرده ای که وارد تئاتر شدند، نیاز به حمایت داشتند و این اتفاق افتاد و سالن هایی اختصاص داده شد . با همه ی اینها، این حمایت ها همچنان نیاز است که ادامه یابند .»
عبداللهی به استقبال مخاطبین اشاره می کند؛ می گوید: «ما شاهد بودیم که قبل از کرونا چندین نمایش چه در مجتمع فرهنگی الف و چه در تئاتر شهر، برگزار می شد و مخاطب تشویق و ترغیب می شد که تمام نمایش ها را تماشا کند که نشان می دهد تئاتر ، ظرفیت بودن هرچه بیشتر در سبد فرهنگی مردم را دارد . نکته ای که فاصله ی اکنون را به زعم من از دوران طلایی زیاد کرده ، محتوای نمایش هاست . کارهای فاخر کلاسیکی که در گذشته به روی صحنه می رفت ، امروز دیگر خبری ازشان نیست . گاهی با کار کردن روی متن های نه چندان جذاب و کم کیفیت ،مخاطب را از دست می دهند.»
وی در ادامه با اشاره به برخی چالش های امروز تئاتر می افزاید: « امروز هزینه ی نمایش های کلاسیک بالاست و طراحی های صحنه و لباس و … چنین نمایش هایی را ریسکی می کنند .اجرای این چنین تئاتری با توجه به فرهنگ سازی حمایتی مردم که هنوز جای کار کردن دارد ، نیازمند جسارت است .مثلا در تئاتر «کوراوغلو »که از کارهای پربیننده و گیشه پسند اخیر بود و بنده هم در تیم بازبینی بودم ، بیشتر به جذابیت نمایش موزیکال رقص آذری بها داده شده بود تا متن خارج از کلیشه و قوی . متاسفانه در حوزه ی نویسندگی تئاتر خیلی جای کار داریم .»
گزارش نصر می افزاید؛ علی پوریان ، کارگردان تئاتر نیز نگاهی انتقادی به دوران کنونی تئاتر تبریز دارد و می گوید: «هم ساختار بوروکراتیک و اداری و هم آثار نمایشی که در مراحل مختلف بررسی و به روی صحنه آورده می شود و اعمال نظرهایی که در ارتباط با سلیقه ی مخاطب انجام می گیرد و درباره اش تصمیم گیری می شود ، هنر تئاتر ما را از ۲۷ مارس و روز جهانی تئاتر جدا می کند . با همه ی اینها ، چرخه ی تئاتر می چرخد و باید شرایطی باشد که این چرخه حداقل از کار نیفتد و می توان امیدوار بود که شرایط رکود کنونی تمام بشود و ایده آل هایی که می توان در حوزه تئاتر متصور شد، به پیش برود »
وی در خصوص کم کردن فاصله ی عصر جدید با دوران طلایی ، به چند نکته اشاره می کند و می گوید: «بن مایه هنر تئاتر متن و نوشته است و همیشه با تفکر و نظر نویسنده سرو کار دارد.پس اولین قدم می تواند آزادی عمل بیشتر هنرمند و نویسنده در انتخاب مضمون نمایش و آزادی مخاطب در گزینش آن باشد. دوم اینکه جشنواره هایی که هیچ منفعتی برای هنرمند این حوزه و برای ارتقای فرهنگ جامعه ندارد ، کمتر و برای تئاتری که حرفی برای گفتن دارد ، بیشتر سرمایه گذاری بشود . این ممکن با ایجاد امکانات ، ازیاد و تجهیز سالن ها برای دانشجویان مشتاقی که هرساله از دانشگاه ها و هنرستان ها و آموزشگاه ها فارغ التحصیل می شوند و برای ورود به این حوزه باز می مانند، امکان پذیر است. با چنین حرکاتی ، می توان دوباره در مسیر دوران اوج قدم گذاشت .»
مرزها را برداریم و به مغزها بپردازیم
مسلم قاسمی، هنرمند پیشکسوت عرصه تئاتر ایران به مناسبت روز هنر های نمایشی در یادداشتی می نویسد:«هنرمند قبل از هر چیز احترام می‌خواهد و کرامت! و از آن مهم‌تردر جامعه امروز که روش‌هامان آکنده از بی‌هنری و یا کم هنری است، اینک گوش‌های‌مان را به وسعت گفته‌ها و ناگفته‌های هنرمندان و مردم باز کنیم. هنرمندان تئاتر، دلسوز نمی‌خواهند، رفیق می‌خواهند! چرا که در دنیای نقش‌ها و شخصیت‌های خود، پادشاه جهانند و می‌توانند دنیا را به چالش بکشند و لذا، نیازی جز درک متقابل آنها را راضی نمی‌کند!»
استاندارد های تئاتر خصوصی
عبداللهی اصل ، کارشناس ارشد رشته ی کارگردانی تئاتر و فعال این حوزه ، در خصوص نمایش های بخش خصوصی می گوید: «استاندارد های تئاتر خصوصی در تمام دنیا به اینگونه است که یک علاقه مند به این حوزه و سرمایه‌گزار، مجموعه ای را تاسیس می کند و کارگردان ها و گروه هنری را استخدام می کند و آنها با توجه به کارشان ، به طور مداوم نمایش به روی صحنه می برند و کارمند آن مجموعه محسوب می شوند . حال اینکه در اینجا چنین نیست. بخش خصوصی ، فقط درصد بیشتری از هزینه نمایش نسبت به بخش دولتی میگیرد که این قضیه با توجه به اجاره بهایی که به اداره فرهنگ میدهند ، قابل درک است .امروز ،با توجه به حال و روز تئاتر که از دوران کرونا و اعتراضات اخیر ، مساعد نیست ،به نظر من کسر این درصد به نفع هنرمندان نیست.»
علی پوریان ، کارگردان تئاتر ،در خصوص درصدی که فارغ ازبخش خصوصی ، تئاتر دولتی هم به خود اختصاص می دهد ، معتقد است : « می توان گفت که بخش خصوصی این درصد را به حق و برای ارتقای مجتمع فرهنگی هنری می گیرد ولی زمانی این مسئله مطرح شد که این درصد را از تئاتر شهر و بخش دولتی حذف کنند ولی پذیرفته نشد چرا که این هزینه را برای نگهداری و هزینه ی تجهیزات و خودگردانی خانه ی تئاتر اختصاص می دهند. درحالی که شاید اگر بودجه ای از جانب دولت به این حوزه اختصاص می یافت ، کمی از سنگینی باری که بر دوش هنرمندان سوار است، کاسته می شد»
عباس زارع سرشت، مدیر تئاتر شهر تبریز نیز می گوید: «۱۵ درصد از هر اجرا با نظر شورای هنری تئاتر شهر و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان تصویب شده تا برای هزینه ی خودگردانی سالن ها اختصاص داده شود که با توجه به شرایط اقتصادی کنونی ، مبلغ ناچیزی است . ۳ درصد از این پول صرف گیشه و سایت شده و الباقی صرف هزینه های تئاتر می شود.»
وی در ادامه اذعان می دارد: « تئاتر تلفیق نقاشی ، عکاسی ، موسیقی و … است و به طور مستقیم متاثر از شرایط اقتصادی کشور . درست است که امروز هزینه ی متریال های دکور و … بالاست و ممکن است با هزینه ی فروش هماهنگ نباشد ولی در استان ما که به لحاظ آماری ، بعد از تهران ،با استقبال خوبی از تئاتر روبرواست و مخاطبین و تماشاگران فهیمی را با خود همراه دارد ، میتوان گفت اگر نمایش و اثر با کیفیت باشد ، درک و استقبال مخاطب را با خود همراه میکند و شاهد فروش خوبی خواهد بود.»
زارع نوید اتمام رکود سوار بر گرده تئاتر امروز تبریز را می دهد می افزاید: «در حال حاضر تمرینات حدود ده گروه نمایشی که بازبینی شده اند ، در تئاتر شهر در جریان اند و نمایش ها از اردیبهشت امسال به روی صحنه خواهند رفت و تا دی ماه ادامه خواهند داشت . در این میان ، ۱ الی ۴ خرداد ماه ، تئاتر شهر تبریز میزبان شانزدهمین دوره جشنواره سراسری تئاتر رضوی خواهد بود و همچنین شاهد جشنواره استانی در نیمه دوم سال خواهیم بود. »
وی در پایان ، خوشبینانه تئاتر و نمایش های امسال را در مسیر طلایی شدن دوباره قلمداد کرد و از اصحاب رسانه و مردمی که همواره همراه تئاتر ، این هنر خلاقه ی جهانی ، هستند ، تقدیر و تشکر کرد .
